Aynanın Ötesinde: Estetik Müdahaleler Neyi Vadediyor?

Milad Fakurian / Unsplash

Bedenimiz, yaşamımızın ilk sahnesidir. Bir bedenle dünyaya geliriz ve bedenimiz aracılığıyla insanlarla, dünyayla temas kurarız. Beden, ilişkiselliğimizin belki de en somut kanıtıdır ve erken dönem ilişkilerimizin izlerini taşır. Bir bebeğin en başta hayatta kalabilmesi için, bedensel ihtiyaçlarının karşılanmasında bir başkasına olan bağımlılığı, ruhsal bağımlılığın da kökenini oluşturur. Öte yandan beden, aynı zamanda “ayrı” oluşumuzun da belki de en somut kanıtıdır; ben ve öteki arasındaki en görünür sınırın ifadesidir. Dolayısıyla, bedenimiz ruhsallığın temel çatışmalarından biri olan bağımlılık ve ayrışma arasındaki süregelen gerilimi uzlaştırmamız gereken bir sahneye dönüşür. Beden, kendi bireyselliğimizi, farklılığımızı ifade etmemizde bir araç olurken, aynı zamanda başkalarıyla olan benzerliklerimizle, insan olmanın getirdiği sınırlılıklara bizi karşı karşıya getirir. Bu bağlamda, hepimiz farklı düzeylerde ve çeşitli şekillerde bedenimizle meşgulüzdür. Makyaj, kıyafet seçimleri, spor ya da yeme ve kilo alma konusundaki uğraşlarımız, bedenimizle kurduğumuz ilişkinin gündelik örneklerindendir. Tüm bu uğraşlar popüler kültürün dayattığı beden ideallerine ulaşmanın bazı yolları gibi görünseler de, hepsi ardında kendimize dair öznel anlamlar barındırır. Bugün, estetik cerrahi de giderek sıradanlaşan bir uygulamaya dönüşürken, genellikle, yalnızca günümüz güzellik ideallerinin dayattığı bir olguymuş gibi görülüyor. Böylece, ardında barındırabileceği çeşitli bilinçdışı anlamlar karanlıkta kalıyor. Oysaki, beden ruhsal çatışmaların bir sahnesiyse, beden üzerinde değişiklik yapma kararı da kimi zaman, dayanılmaz hale gelen ruhsal acıya bir çözüm arayışını temsil edebilir. Bu yazıda, estetik müdahalelerin anlamlarını ve işlevlerini genellemenin getirebileceği kısıtlılıkları kabul ederek, beden üzerinden sahnelenen ruhsal çatışmalara -aynanın ardındakilere- psikanalitik bir bakış sunmayı deneyeceğim.

Freud, “Ben her şeyden önce bedenseldir; yalnızca bir yüzey varlığı değil, bir yüzeyin yansıtılmasıdır da” ifadesiyle bedenin, benliğin temeli ve kapsayıcısı olduğunu ortaya koyar (2011, s. 86). Bütünleşmiş bir kendilik duygusunun oluşması, bedensel ve psikolojik kendiliğin, yani fizyolojik duyum ile duygulanımların, bir araya gelip bütünleşmesiyle mümkündür (Krueger, 2001, 2002). Bu bütünleşmenin ne ölçüde sağlanacağı, bebeğin nasıl bir ruhsal dünyaya sahip olacağı, annenin bebeğin bedensel duyumlarını, duygulanımlarını ve yoğun kaygılarını kapsama ve dönüştürme kapasitesiyle doğrudan ilişkilidir. Winnicott’un adlandırmasıyla “birincil annelik tasası”, annenin neredeyse bir delilik halini anımsatan yoğunlukta, yeni doğan bebeğiyle meşguliyetini ifade eder (2012, s. 61). Birincil annelik tasası, yani annenin bebeğinin ne hissettiğini sezme ve ihtiyaçlarına yanıt verme konusundaki duyarlılığı, kendisini bebeğine bir araç olarak sunma kapasitesi, bebeğin ruhsallığının gelişimi açısından büyük bir öneme sahiptir. Klein (2024), anne-bebek arasında durmaksızın işleyen yansıtma ve içe yansıtma süreçlerinin, bebeğin o anki bedensel ve zihinsel durumlarından, dünyayı anlamlandırmasını olanaklı kılan sembolik anlamların türetilmesinde çok önemli bir role sahip olduğunu açıklar. Bion (2024), Klein’ın izinden giderek, bebeğin bilinçdışının, “alfa işlevi” aracılığıyla -annenin kendisine yansıtmalı özdeşleşimlerle iletilen ham duyumları, duygulanımları, kaygıları alıp işleyebilmesiyle- biçimlendiğini öne sürer. “Beta öğeleri”, bir başka ifadeyle, duygusal deneyimlerle ilişkili ham dokunsal, görsel, işitsel, tat ve kokuya dair izlenimler, ancak birbirleriyle bağlantılandırılıp temsillere kavuştuğunda, yani “alfa öğeleri”ne dönüştürüldüğünde, bilinçdışında yer alabilir. Alfa öğeleri, rüya düşüncelerinin de temelini oluşturur ve kişinin deneyimleri üzerine düşünebilmesini ve ruhsal çalışma için gerekli olan bağlantıları kurabilmesini mümkün kılar (s. 32-34). Winnicott, Klein ve Bion’un tarif ettiği ruhsal inşa süreçlerinde çeşitli kesintiler ya da aksaklıklar meydana geldiğinde, kişi kendisini neyden kaynaklandığını bilemediği, anlamlandıramadığı ve ruhsal çalışmasını gerçekleştiremediği bir duygusal acıyla başa çıkamazken bulabilir. Yani kişi, acı veren duygusal deneyiminin rüyasını ne uyanıkken ne de uykuda görebilmektedir (Ogden, 2018). Bu durumda, meydana gelebilecek olası ihtimallerden biri, acı verici duygusal deneyimin kişinin bedeni üzerinden ifade bulmasıdır (McDougall, 2024). Böyle bir durumda, çözüm arayışı da bedensel düzeyde gerçekleşebilir.

Bu noktada, bedenimizle olan ilişkimizin erken dönem yaşantılarımız içinde nasıl şekillendiğini anlamaya ihtiyacımız var gibi görünüyor. Winnicott (2019), bebeğin ilk aynasının annesi olduğunu söyler.

Bebek annenin yüzüne baktığında ne görür? Ben bebeğin normalde kendisini gördüğünü iddia ediyorum. Bir başka deyişle anne bebeğe bakmaktadır ve nasıl göründüğü orada ne gördüğüyle bağlantılıdır. Bütün bunlar biraz fazla kolayca, pek sorgulanmadan kabul edilir. Ben, bebeklerin bakımını üstlenen annelerin doğal olarak iyi yaptıkları bu işin sorgulanmasını istiyorum. Annesi kendi ruh halini, hatta daha da kötüsü kendi savunma mekanizmalarının katılığını yansıtan bebekten söz edersem ne demek istediğim daha iyi anlaşılır. Bu durumda bebek ne görür? (Winnicott, 2019, s. 152)

Winnicott’un sorusuna yanıtlar ararken, David W. Krueger ve Alessandra Lemma’nın erken dönem ilişkilerimizin, beden algımızı ve deneyimimizi nasıl biçimlendirebileceğine ilişkin sundukları tanımlamalardan yararlanacağım.

Krueger (2001), erken dönemde yaşanabilecek uyumsuz etkileşimlerin çeşitliliğini göz önünde bulundurarak, istikrarlı ve bütünleşmiş bir beden imgesinin oluşmasını sekteye uğratabilecek etkileşimleri üç grupta sınıflandırır: aşırı müdahalecilik ya da aşırı uyarılma[1], empatik duyarlılığın eksikliği ya da yanıtsızlık[2] ve yanıt vermede tutarsızlık ya da seçicilik[3].

Aşırı müdahalecilik / Aşırı uyarılma

Bebeğin bedenini nasıl deneyimlediği, doğumdan itibaren, annenin bakışları, dokunuşları ve yansıtmalarıyla biçimlenir. Anne-bebek arasındaki ruhsal veya bedensel sınırların bebeğin aleyhinde bulanıklaşması, yani bebeğin annenin kendi çözümlenmemiş meseleleri için bir nevi araç haline gelmesi, bebeğin ruhsal gelişiminde ciddi bozulmalara yol açabilir. Anne bilinçdışı bir şekilde bebeğini kendi ruhsal çatışmalarını yansıttığı bir taşıyıcı olarak kullandığında, büyümekte olan bebeğin ayrışma ihtiyacına yanıt vermekte duyarsız kalabilir. Erken dönemde meydana gelen fiziksel ya da cinsel istismar yaşantıları da bu gruba dahildir. Ruhsal ve/ya bedensel anlamda aşırı uyarıma maruz kalan bebeğin, ayrı ve bütünlüklü bir kendilik ve beden imgesi geliştirmesi sekteye uğrar. Bu da kişinin ilerleyen yıllarda, bedenini ve benliğini ayrıştırmaya yönelik yoğun ve ilkel arayışlara yönelmesine neden olabilir. Aşırı egzersiz yapmak, yemek yemeyi reddetmek ya da kendini yaralamak gibi eylemler, bu arayışların birer dışavurumu olabilir.

Empatik duyarlılığın eksikliği / Yanıtsızlık

Bebek, kendi bedenine ilişkin farkındalık geliştirebilmek ve güvenli sınırlar inşa edebilmek için, annenin bebeğin duygusal ve fiziksel deneyimlerindeki, hareketlerindeki ve çıkardığı seslerdeki nüansları tanımasına, bunlara uyumlanmasına ve tutarlı bir şekilde yanıt vermesine ihtiyaç duyar. Annenin yatıştırıcı teması, sevgi dolu dokunuşları ve kucaklaması, bebeğin içsel ve dışsal uyaranları ayırt edebilmesini ve düzenleyebilmesini, bütünleşmiş bir kendilik ile beden algısı oluşturabilmesini destekler. Ancak, bebeğin deneyimleri anne için bir referans haline gelemediğinde, kişinin kendilik ve beden imgeleri bulanıklaşır; benlik ve beden sınırları net bir şekilde tesis edilemez. Dürtüsel, bağımlılık içeren ya da zorlantılı davranışlar, aslında kişinin benlik ve beden sınırlarını hissetmeye ve tanımlamaya yönelik arayışlarını ifade eder. Tıka basa yemek, kusmak, bilek kesmek, zorlantılı cinsel davranışlarda bulunmak, bu arayışlara örnek oluşturur.

Yanıt vermede tutarsızlık / seçicilik

Anne, bebeğin yalnızca belirli uyaranlarına yanıt verdiğinde, örneğin fiziksel ihtiyaçlar ya da fiziksel acı durumlarında yanıt verirken, duygusal uyaranları görmezden geldiğinde, bebeğin deneyim dünyasını daraltır. Bu durumda, bebek de kendi duygusal deneyimlerini fiziksel acı ve hastalık etrafında yapılandırır. Bunun sonucunda, kişi psikosomatik ifadelere yatkın hale gelir ve anlamlandıramadığı duygusal deneyimlerini bedeni aracılığıyla dışavurur.

Krueger’ın (2001), tanımladığı erken dönem etkileşimlerini izleyen gelişimsel seyirler, bizi derinin yalnızca fiziksel bir sınır olmanın ötesindeki işlevlerini düşünmeye davet ediyor. Esther Bick (2011) bebek gözlemlerinden yola çıkarak, bebeğin derisinin ve ilk nesnelerinin (anne, baba ya da bakım verenler), benliğin henüz bedenin parçalarından ayrışmamış en ilkel unsurlarını bir arada tutan temel bir işleve sahip olduğunu ortaya koymuştur. Benliğin içsel bütünleşme kapasitesinin gelişimi, en başta bu işlevi bebeğin yerine üstlenebilecek bir dış nesnenin varlığına bağlıdır. Daha açık bir ifadeyle, annenin bebeğine dokunuşu, okşayışı, sarılması, tutmasıyla ilişkili deri duyumları, bebeğin benliğini bir arada tutan bedensel bir kapsayan işlevi görür. Ancak deri, gerçek nesnenin bebeğine uyumlanma yetersizlikleri ya da bebeğin nesneye düşlemsel saldırıları nedeniyle kapsayan işlevi göremediğinde, kişi bu işlevi yerine getirebilecek “ikinci bir deri” arayışına yönelir; böylelikle nesneye olan bağımlılık sahte bir bağımsızlıkla yer değiştirir (Bick, 2011, s. 135). Bu bağlamda, aşırı egzersiz yapma, zihinsel işlevlerin aşırı kullanımı, yemeyi reddetme gibi davranışlar, bir tür ikinci deri işlevi olarak düşünülebilir. Ancak, ikinci derinin sağladığı bütünleşme yanılsaması, daima geçici ve kırılgandır (Bick, 2011). Bick’in fikirlerini geliştirerek Anzieu (2022), deri-ben kavramını öne sürer. Anzieu’ye göre, benlik öncelikle bir deri-benliktir. Deri-ben, bebeğin yaşamının en erken evrelerindeki beden yüzeyine dair deneyimlerinin, benliğin ruhsal bileşenlerini kapsayan bir yapı olarak zihinde temsil edilmesini ifade eder. Bebeğin bedeninin yüzeyine dair algısı, annesi tarafından beslenirken, okşanırken, tutulurken, giydirilirken, annesinin derisiyle kurduğu temas aracılığıyla gelişir. Bu temaslar, düşlemsel olarak anne-bebek arasında “ortak bir deri” paylaşılıyormuş gibi deneyimlenir (Anzieu, 2022, s. 80). Ortak deri deneyimlerinden oluşmakta olan deri-ben, tıpkı derinin tüm beden yüzeyini sarması gibi, tüm ruhsal aygıtı kapsayan bir dış kabuk olarak düşlemsel düzeyde temsil edilir ve bebeğe kendisini güvende hissetmesini sağlayan narsisistik bir zar sunar (Anzieu, 2022). Ancak bu koruyucu işlev, daha önce de belirtildiği üzere, çeşitli nedenlerle gelişemeyebilir.

Bu bağlamda, estetik ameliyatlarla deriye yapılan müdahalelerin, yalnızca bedensel bir dönüşüm değil, aynı zamanda ruhsal bir bütünlük arayışını da temsil edebileceği düşünülebilir. Ameliyat, kişiye idealde annenin erken dönemde sağlaması gereken koruyucu ve bütünleştirici bir ruhsal deriyi yeniden inşa etme yanılsaması sunabilir.

Krueger’ın (2001) tanımladığı etkileşimlerle uyumlu olarak, Alessandra Lemma (2010), Under the Skin: A Psychoanalytic Study of Body Modification kitabında, beden yüzeyinde değişiklik yapmanın, derinin ardında, kişinin iç dünyasında, ne tür anlamlar barındırabileceğini kapsamlı bir şekilde inceler. Klinik deneyimlerini, güncel medyaya dair gözlem ve araştırmalarıyla harmanlayarak, estetik müdahalelerin ardındaki bilinçdışı motivasyonları, geri alma düşlemi[4], kendi kendini yaratma düşlemi[5] ve mükemmel uyum düşlemi[6] olarak adlandırdığı üç düşlem üzerinden ele alır.

Geri alma düşlemi

Krueger’ın (2001) aşırı müdahalecilik/aşırı uyarılma altında tanımladığı etkileşimleri yeniden ele alabiliriz. Bebek, bazı durumlarda, annenin projeksiyonlarının taşıyıcısı haline gelebilir. Lemma (2010), bu süreci ayrıntılı bir biçimde betimler:

Anne, bebeğine baktığında, kendi içinde kabul edilemez bulduğu 'çirkin' bir şeyle karşılaşır; ancak bu çirkinliği bebeğe yansıtarak onun bedenini 'kötü' ve 'çirkin' olarak görür. Bakışları aracılığıyla kendi istenmeyen yönlerini bebeğe yükler ve ardından bebeği, kendi ideallerine uymamakla suçlar. Bu tür etkileşimler, bebeği, artık kendisine mal edilen 'çirkinlik' ve 'kötülük' üzerinden onu eleştirel ve yargılayıcı bir şekilde inceleyen bir ötekinin varlığına maruz bırakır. Öte yandan, algılanan düşmanlık her zaman bu kadar açık bir şekilde kendini göstermeyebilir. Bazen, annenin bebeği tarafından yansıtılan sözde 'çirkin' duyguları kabul edememesi gibi daha örtük bir şekilde de deneyimlenebilir. Bu durum, sembolik düşüncenin gelişimini ciddi şekilde sekteye uğratabilir ve sindirilemeyen yansıtmalardan kaynaklanan duyguların doğrudan bedende ifade bulmasına yol açabilir (s. 79).

Lemma (2010), bu deneyimlere sahip kişilerin bedenlerini asla tamamen kendilerine ait hissetmediklerini, aksine annenin bir 'mal varlığı' gibi deneyimlediklerini gözlemlemiştir. Ayrıca, genellikle yeme zorlukları yaşadıklarını ve bedenlerinin belirli bir kısmını değiştirme arzusuna yoğunlaştıklarını tespit etmiştir. Bu kişilerde, bedenin hoşnut olunmayan parçalarının, hem nefret edilen hem de nefret eden nesneye dair unsurları temsil ettiği düşünülebilir. Böyle bir durumda kişi, bedende somut bir şekilde var olduğu hissedilen bu nesne tarafından ele geçirilmiş gibi hisseder ve benliğin bu nesneden kurtulması gerektiğini deneyimler. Lemma, estetik müdahalenin altında yatabilecek bu motivasyonu “geri alma düşlemi” olarak adlandırır (2010, s. 93). Böylece bedenin değiştirilmesi, annenin beden üzerindeki yabancı ve kirletici etkisinden kurtulmayı mümkün kılma yanılsaması sunabilir ve anneden ayrışamama dehşetini geçici olarak yatıştırma işlevi üstlenebilir.

Kendi kendini yaratma düşlemi

Eğer öteki (anne), kişinin kendinde eksik hissettiği bir bütünlüğe/tamlığa sahip olarak algılanırsa, haset duygusu harekete geçebilir (Klein, 2020). Nesnenin sahip olduğu iyi şeyleri kendine sakladığı düşüncesi, derin bir kırgınlığın beslediği haseti daha da körükler. Lemma (2010), bu dinamiğin estetik cerrahiye yönelen bazı kişilerin öykülerinde açıkça görüldüğünü ifade eder. Kişi hissettiği yoğun hasetle başa çıkabilmek için, bedeni yeniden tasarlayarak kendisini yaratabileceği inancına sığınabilir. Bu bağlamda estetik müdahaleler, Lemma’nın “kendi kendini yaratma düşlemi” olarak adlandırdığı, yaratıcı ve annesel bedeni sahiplenme yanılsamasının sahneye konmasıdır (2010, s.113). Aynı zamanda bu müdahaleler, arzu nesnesine olan bağımlılığı aşma çabasını da içinde barındırır. Bunun yanı sıra haset, annenin kendi yetersizlik duygularını bebeğin bedensel kendiliğine yansıtması durumunda da ortaya çıkabilir.

Kendi kendini yaratma düşleminin bilinçdışı amacı, bedenden anneyi andıran tüm izleri silmektir; bu aynı zamanda anne-baba çiftine yönelik örtük bir saldırıyı da içinde barındırır. Kişinin kendi varoluşuna dair bu temel dair gerçeği reddetmesi, anne ile bebeğin paylaştığı bedensel gerçeklikle birlikte, ebeveyn çiftinin varlığını da inkâr etmesi anlamına gelir. Öte yandan, anne-baba çiftinin kabulü, kişilerin hem birbirlerinden farklı olduklarını hem de birbirlerini tamamladıkları gerçeğini kabullenmelerine olanak tanır; kendi eksikliklerini ve dolayısıyla bir başkasına duydukları ihtiyacı anlamalarını sağlar.

Lemma, kitabında ele aldığı vakaların çoğunda, babanın fiziksel ya da duygusal olarak yok olduğuna dikkat çeker. Fazlasıyla baskın bir annenin varlığına ve neredeyse tamamen yok olan bir babaya maruz kalmış bu kişilerin, anneleriyle aralarındaki sembiyotik bağdan azade olmalarını sağlayacak bir üçüncü yeterince mevcut olamamıştır (Freud, 2018). Bu durumda kişinin, içinde bulunduğu ruhsal çıkmaza, bedensel müdahaleler yoluyla eylem düzeyinde bir çözüm araması muhtemeldir.

Mükemmel uyum düşlemi

Hepimiz, kendimizi daha iyi hissetmek ya da başkalarına çekici görünmek için bedenimizin yüzeyini değiştirme cazibesine, yalnızca giysi ya da makyaj yoluyla bile olsa, farklı derecelerde kapılırız. Ancak, anneyle olan etkileşimlerde arzu edilir olduğunu hissetme deneyiminden neredeyse tamamen mahrum kalınmışsa -özellikle bu mahrumiyet erken dönemde gerçekleşmişse- sıradan bir bedende var olmayı sürdürmek daha da zorlaşır. Annenin anlaşılmaz, mesafeli ya da yok gibi algılanması, kişinin kendisine şefkatle ve anlayışla bakan güvenli bir gözlemciyi içselleştirmesini zorlaştırır. Bunun yerine, kişinin iç dünyasında daha eleştirel ve yargılayıcı bir nesnenin baskınlık kazanması olasıdır. Bu durumda, bedeni ideal hale getirme isteği, daha acil, daha katı ve ödünsüz bir hale gelir.

Güzel olma arzusu, “mükemmel uyum düşlemi” ile beslenir; yani kişi, ötekinin sevgi dolu bakışını garanti edeceğine inandığı ideal bedeni yaratma motivasyonuyla eyleme geçer (Lemma, 2010, s. 34). Böyle durumlarda bedensel müdahale, idealize edilmiş bir kendilik ile idealize edilmiş bir nesnenin bütünleşmesini hedefler. Estetik müdahaleler aracılığıyla kişi, kendisine bakıldığında ne görüldüğüne dair mutlak bir kesinliğe ulaştığı yanılsamasını yaşayabilir.

Bahsedilen üç düşlem de nesnenin bağımsız varoluşunu ortadan kaldırmayı veya etkisizleştirmeyi amaçlayan ortak bir bilinçdışı hedefe sahiptir. Geri alma ve kendi kendini yaratma düşlemleri, bedensel değişim yoluyla nesnenin izlerini tamamen silmeyi açık bir şekilde hedeflerken, mükemmel uyum düşleminde nesne daha dolaylı bir şekilde ortadan kaldırılır: Arzu, idealize edilmiş bir imgeyle bir olmak, böylece fiilen nesnenin var olmadığı bir duruma ulaşmaktır (Lemma, 2010).

Bir kişinin kelimelere dökemediği, çözülmesi imkansızmış gibi hissettiği sorunlarına, bedensel düzeyde, burnunun şekline ya da yüzündeki kırışıklıklara odaklanarak çözüm aramasının cazip bir sadeliği olduğu yadsınamaz. Görece kusursuz bir bedene sahip olmak, güzel olmak, iç dünyada baskın ve düzenleyici bir rol üstlendiğinde, bir tür “ruhsal inziva” (Steiner, 2023) haline gelebilir. Steiner’a göre (2023) ruhsal inzivalar, kaygıdan ve gerçekliğin acı verici yönlerinden kaçınmak üzere kullanılan, tümgüçlü düşlem ve kontrolün hüküm sürdüğü zihinsel sığınaklardır (s. 7). Bu sığınaklardan çıkmak, kişinin çaresizlik, hayal kırıklığı, öfke, kıskançlık, haset ve suçluluk gibi duygularla yüzleşmesini gerektirir.

Lemma’nın (2010) tanımladığı düşlemler, içselleştirilmiş annenin nefret edilen ve eden yönlerinden kurtulmayı amaçlıyor gibi görünse de gerçeklikte olan, bu iç nesneyle bağın sadakatli bir biçimde sürdürülmesidir. Çünkü burada bir kayıp söz konusu değildir, nesne tümgüçlü bir şekilde kontrol edilerek denetim altında tutulur. Nesnenin kaybedilmesini, yani nefret eden ve edilen nesneden özgürleşmeyi mümkün kılan, yas çalışmasının gerçekleştirilebilmesidir (Freud, 1957). Zorlayıcı duygulara tahammül etmek ve acı verici duygusal deneyimi simgeleştirmek, yas çalışmasının temelini oluşturur (Ogden, 2018). Bunun için de kişi, bedeni üzerinden ifade bulan henüz işlenmemiş ham duyumlarını, duygulanımlarını, kaygılarını kapsayabilecek, simgeleştirecek bir ötekiye ihtiyaç duyar. Analistin/terapistin kendisine yansıtılan, kişinin duygusal deneyimine henüz entegre edilememiş bu parçaları kapsama yetisi, ruhsal çalışmanın gerçekleştirilmesine olanak tanır (Bion, 2024). Başta analistin/terapistin üstlendiği bu işlevi kişinin zaman içinde içselleştirmesiyle, sığındığı ruhsal inzivadan çıkması, kendi deneyimleri üzerine düşünebilmesi, kendi deneyimlerinden öğrenebilmesi ve yaşamını farklı bir biçimde sürdürebilmesi mümkün hale gelir (Ogden, 2018).

Ruhsal inzivanın en görünür izlerinden bir diğerine, insan olmanın temel trajedilerinden biri olan yaşlanma ve ölüm gerçekliğiyle kurulan ilişkide rastlarız (Steiner, 2023). Günümüzde gittikçe yaygınlaşan botoks, yüz germe, karın germe gibi estetik müdahalelerin bir bakıma yaşlanma ve ölüm felaketlerine bir tür meydan okuma iddiası taşıdığını düşünebiliriz. Bu tür müdahaleler, bedenin çeşitli bölgelerinde yaş aldıkça meydana gelen sarkma, yağlanma, kırışıklık vs. gibi dönüşümleri ortadan kaldırarak zamana meydan okur; kişinin hala genç olduğu ve bir genç insanın bedenine sahip olduğu yanılsamasına sığınmasını mümkün kılar. İnkar ve tümgüçlülükle beslendiği ölçüde bedensel müdahaleler, yaşlanma ve ölüm karşısındaki çaresizliği kabul etmenin, yaş aldıkça kaybedilen gücün ve bedenin yasını tutabilmenin karşısında konumlanır. Ancak, her ne kadar bedeni kontrol etmeye çalışırsak çalışalım, yaşam döngüsünde ölüm gerçeğine doğru ilerledikçe, bedenin de değişime uğraması kaçınılmazdır. Kişinin, ölüm ve zaman karşısındaki sınırlılıklarını kabullenebilmesi, yalnızca acı verici duygularla yüzleşmesini değil, aynı zamanda kendisi için anlamlı bir hayat sürmenin yollarını aramasını da beraberinde getirecektir.

Yazımın sonlarına yaklaşırken, aynanın ardındakileri anlamaya yönelik çıktığım bu yolculuğu, Slyvia Plath’in Ayna (1971, s. 34) şiirine yer vererek tamamlamak istiyorum.

Gümüşüm ve doğruyum. Önyargısızım.

Ne görürsem anında yutarım,

Olduğu gibi – sevgi ya da nefretin sisine bulanmadan.

Zalim değilim, sadece gerçeğim,

Dört köşeli, küçük bir tanrının gözü.

Çoğu zaman karşımdaki duvarı seyre dalarım.

Pembe, benek benek. O kadar uzun baktım ki,

Kalbimin parçası sayıyorum. Ama titrer.

Yüzler ve karanlıklar sürekli aramıza girer.

Şimdi bir gölüm. Bir kadın eğiliyor üzerime,

Derinliklerimde kim olduğunu arıyor.

Sonra o yalancılara dönüyor – mumlara ya da aya.

Sırtını görüyorum ve sadakatle yansıtıyorum.

Gözyaşları ve titreyen elleriyle karşılık veriyor bana.

Onun için önemliyim. Geliyor ve gidiyor.

Her sabah karanlığın yerini onun yüzü alıyor.

İçimde bir genç kızı boğdu, ve şimdi,

Her gün ona doğru yükseliyor içimde yaşlı bir kadın,

Korkunç bir balık gibi.[7]

Şiir beni, anne ile bebek arasındaki sınırların henüz oluşmadığı, doğum sonrası döneme götürüyor. Annenin bedeninde, dokunuşlarında, gözlerinde, kendi ruhsallığının tohumları yeşermeye başlayan bir bebek… Pembe benekli duvarda, meme annede kendini arayan bir bebek. Tanrı annenin gözünde ne görüyorsam ben oyum, tanrı anne soğuk ve yanıtsız bir duvar gibi, kendimi göremiyorum. Kendi sınırlarım bulanık, bir göl gibi. Annem kendini bende arıyor, kendine ait parçaları içime koyuyor. Sadakatle kabul ediyorum annemden gelenleri ve kendinde kabul etmediği ne varsa, ben o oluyorum. Annem benim için önemli, ben onun için önemli olduğuma inanmak zorundayım. Anneme ihtiyaç duyuyorum, içimdeki canlılıktan vazgeçiyorum. Artık yalnızca nefret edilen değil, nefret edenim de. Ve gün geçtikçe, içimdeki anneye, kendimin bir parçasına, yöneliyor öfkem, nefretim, saldırganlığım.

Slyvia Plath’in dizelerinde, yazı boyunca değinmeye çalıştığım pek çok şeyi bulabiliyoruz. Ötesini siz okuyucularımızın çağrışımlarına bırakıyorum…

[1] Overintrusiveness or overstimulation

[2] Empathic unavailability or nonresponse

[3] Inconsistency or selectivity of response

[4] The reclaiming phantasy

[5] The self-made phantasy

[6] The perfect match phantasy

[7] Şiirin Türkçe çevirisi bana aittir. Orijinal metin:

Mirror

I am silver and exact.

I have no preconceptions.

Whatever I see I swallow immediately

Just as it is, unmisted by love or dislike.

I am not cruel, only truthful-

The eye of a little god, four-cornered.

Most of the time I meditate on the opposite wall.

It is pink, with speckles. I have looked at it so long

I think it is part of my heart. But it flickers.

Faces and darkness separate us over and over.

Now I am a lake. A woman bends over me,

Searching my reaches for what she really is.

Then she turns to those liars, the candles or the moon.

I see her back, and reflect it faithfully.

She rewards me with tears and an agitation of hands.

I am important to her. She comes and goes.

Each morning it is her face that replaces the darkness.

In me she has drowned a young girl, and in me an old woman

Rises toward her day after day, like a terrible fish.

Kaynakça

Anzieu, D. (2022). Deri-Ben. (N. Tura, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları. (Özgün eser 1995 tarihlidir).

Bick, E. (2011). The experience of the skin in early object relations. M. H. Williams (Haz.) The Tavistock model: Papers on child development and psychoanalytic training içinde, (s. 133-138). Londra: Karnac Books. (Özgün eser 1968 tarihlidir).

Bion, W. R. (2024). Yaşayarak öğrenmek. (T. Güvenir, Çev.). İstanbul: Bağlam Yayınları. (Özgün eser 1962 tarihlidir).

Freud, S. (1957). Mourning and melancholia. J. Strachey (Haz.) The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud, volume XIV (1914-1916): On the history of the psycho-analytic movement, papers on metapsychology and other works içinde, (s. 237-258). Londra: The Hogarth Press ve The Institute of Psycho-analysis. (Özgün eser 1917 tarihlidir).

Freud, S. (2011). Haz ilkesinin ötesinde - Ben ve id. (A. Babaoğlu, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları. (Özgün eserler 1920 ve 1923 tarihlidir).

Freud, S. (2018). Uygarlığın huzursuzluğu. (H. Barışcan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları. (Özgün eser 1930 tarihlidir).

Klein, M. (2020). Haset ve şükran. (O. Koçak & Y. Erten, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları. (Özgün eser 1957 tarihlidir).

Klein, M. (2024). Nesne ilişkileri: Haset ve şükran ve diğer yazılar, 1946-1963. (M. Arık, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları. (Özgün eser 1975 tarihlidir).

Krueger, D. W. (2001). Body self: Development, psychopathologies, and psychoanalytic significance. The Psychoanalytic Study of the Child, 56(1), 238-259.

Krueger, D. W. (2002). Integrating body self and psychological self. Londra ve New York: Routledge.

Lemma, A. (2010). Under the skin: A psychoanalytic study of body modification. Londra ve New York: Routledge.

McDougall, J. (2024). Zihnin tiyatroları: Psikanalitik sahnede yanılsama ve hakikat. (A. Şimşek, Çev.). İstanbul: Sfenks Kitap. (Özgün eser 1985 tarihlidir).

Ogden, T. H. (2018). Şu psikanaliz sanatı: Görülmemiş rüyaları görmek, kesintiye uğramış çığlıkları duymak. (B. Erdal, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. (Özgün eser 2005 tarihlidir).

Plath, S. (1971). Mirror. T. Hughes (Haz.) Crossing the water içinde, (s. 34.). New York: Harper & Row.

Steiner, J. (2023). Ruhsal inzivalar: Psikotik, nevrotik ve sınır hastalarda patolojik örgütlenmeler. (E. Trak, Çev.) İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. (Özgün eser 1993 tarihlidir).

Winnicott, D. W. (2012). Primary maternal preoccupation. P. Mariotti (Haz.) The maternal lineage: Identification, desire, and transgenerational issues içinde, (s. 59-66). Londra ve New York: Routledge. (Özgün eser 1958 tarihlidir).

Winnicott, D. W. (2019). Oyun ve gerçeklik. (T. Birkan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları. (Özgün eser 1971 tarihlidir).